Amin Maaluf- Səmərqənd. Səmərqənddən Titanikədək olan tarix.

Maraqla oxuduğum və bitməsini heç istəmədiyim növbəti bir kitabı da tamamladım. Əslən livanlı olan fransız yazıçısı Amin Maalufun “Səmərqənd” kitabı. Amin Maalufun 1983- cü ildə çap olunan ilk əsəri “"Ərəblərin gözüylə xaç yürüşləri" onun dünyada tanınmasına gətirib çıxarıb. Yazıçının klassikaya çevrilən ikinci kitabı və ilk romanı “Afrikalı Leo” isə "Fransız - Ərəb Dostluq Mükafatı"na layiq görülüb. Ona ən böyük şöhrəti isə 1988- ci ildə nəşr etdirdiyi ikinci romanı “Səmərqənd” gətirib. Tarixi romanlar yazarı kimi tanınan Amin Maaluf hazırda Parisdə yaşayır.

Əsər 1072- ci ildə Xəyyamın Səmərqənd hekayəsilə başlayır və 1912- ci ildə Atlantik okeanında- Titanikdə sonlanır.

Titanikdə “Rübailər”. Şərq çiçəyi Qərb baxçasında. Ey Xəyyam, kaş ki, yaşadığımız bu gözəl anları görə bilsəydin”.

Kitab belə başlayır:  “Atlantik okeanının dibində bir kitab var. Bu da onun hekayəsidir. Bəlkə necə sonlandığını bilirsiniz, o vaxt qəzetlər yazdı, bəzi əsərlərdə qeyd olundu. Aprelin 14-dən 15-nə keçən gecə Titanik batanda onun ən məşhur qurbanlarından biri də İranlı müdrik Ömər Xəyyamın “Rübailər”inin əlyazmasının yeganə nüsxəsi idi.” Rübailərin Titanikdə nə işi ola bilər? Yaxşı sualdır. Əsər də elə bunlardan bəhs edir. Tarix-tarixə qarışıb kitabda. Hər səhifəsi tarix qoxur, səni öz arxasıyca tarixin tozlu küçələrinə aparır.

Səmərqənd - dünyanın günəşə dönük ən gözəl üzü

11- ci əsrdə yaşamış Ömər Xəyyamı dahi şair, bütün dövrlərin ən yaxşı riyaziyyatçısı, alimi, astronomu, filosofu, həm də əyyaş, ateist, deist kimi tanıyırlar. Bu kitabda indiyədək gəldiyiniz bir çox qənaətlər alt- üst ola, fikirləriniz dəyişə də bilər. Xəyyam sizə kitabın səhifələri qədər yaxın olacaq, baş-başa qalıb onun haqqında özünüz hökm verəcəksiniz.

Xəyyam (Xəyyami) təxəllüsü ilə dünya şöhrəti qazanan, rübailəri ilə dillər əzbəri olan ustadın adı Ömər, atasının adı İbrahimdir. 1040-cı ildə Xorasan əyalətinin Nişapur adlanan mahalında çadırçı ailəsində anadan olub. Xəyyam təxəllüsü də atasının çadırçı sənətindən alınmışdır.

Kitabın I hissəsi Səmərqəndin dillər əzbəri olan ad-sanını, gözəlliyini eşidən Ömər Xəyyamın buraya təşrif buyurması və bir hadisə nəticəsində qazı ilə tanış olması ilə başlayır. Burda qazıya yaxın olan Xəyyam hərəmxanadakı buxaralı dul şairə qadın Cahanla tanış olur və onunla eşq yaşayır. Bu vaxt o həm də Rübailərini yazmağa başlayır. Daha sonra dövrünün ən güclü imperatorlarından olan Səlcuq sultanı Alp Arslandan və onun Səmərqəndi işğal etmə niyyətindən bəhs olunur.  Kitabın I hissəsində Alp Arslanın vəziri, tarixdə böyük iz qoymuş, “Böyük bir İslam dövləti” qurmaq arzusunda olan Nizamülmülk adı ən çox hallananlar arasındadır. Ömər Xəyyam məşhur «Siyasətnamə» əsərinin müəllifi Nizamülmülk və sonralar ismaililər firqəsinin başçısı olub, Səlcuq hökmdarlarını qorxu altında saxlayan Həsən Sabbahla yaxın dost olur. Bu ikili arasında sonralar gedən böyük mübarizədə belə Xəyyam balansı saxlayıb hər ikisi ilə dostluğunu qoruya bilir.

Amin Maaluf

Kitabın I hissəsi, böyük bir tarixin əksi Ömər Xəyyamın vəfatı ilə tamamlanır. Onun ömrünün son dayanacağı elə doğulduğu Nişapur olur. Həyatının son saatlarında İbn Sinanın “Şəfa kitabı”nı oxuyan alim ölümünü hiss edir, yaxınlarını başına toplayıb vəsiyyətini edir. Sonra isə bunları yazır: “Tanrım, əlimdən gəldiyi qədər Səni dərk etdim. Sənin haqqında bildiklərim Sənə çatmanın tək yolu oldusa, məni bağışla”. Və gözlərini əbədiyyən yumur. 1131- ci ilin 4 dekabr günündə, 84 yaşında. 18 iyun 1048- ci ildə sübh vaxtı doğulmuşdu Xəyyam. O vaxt doğum tarixinin belə dəqiqliklə bilinməsi görünməmiş bir hadisə idi. Amma bu məsələdə də o, alim həssaslığı ilə davranmışdı. Anasından bütün məlumatları alıb Əkizlər bürcü altında doğulduğunu təyin etmişdi.

Kitabın II hissəsində isə əsərin baş qəhrəmanı, Ömər Xəyyamın pərəstişkarlarından biri Benjamin Omar Lessage 19- cu əsrdə alimin əlyazmasını tapmaq, əldə etmək üçün Qərbi yara- yara Şərqə- İrana gəlir. Dövrün böyük siyasi prosesləri ilə çalxalanan İranda yaşayır, İranın mübarizəsinə qoşulur, demokratikləşmə yönündəki kövrək addımlarına şahid olur. Bütün əziyyətlərinin, axtarışlarının bəhrəsi olan bu mirvarini tapan Lessage nə bilərdi ki, əlyazma “Allahın belə batıra bilməyəcəyi” dedikləri Titaniklə birgə suya qərq olacaq.

Xəyyamdan dördlüklər:

Ey şəhər müftisi, səndən pərgarıq,

Bunca sərxoşluqla səndən huşyarıq.

Biz şərab içirik, sən xalq qanını,

İnsaf et, hansımız daha qəddarıq. 

Nə kilsə əhliyəm, nə müsəlmanam,

Haqq yaxşı bilir ki, nə torpaqdanam.

Bir kafir dərvişəm, çirkin fahişə,

Cənnətsiz, dünyasız, dinsiz insanam.

Bu qoca dünyadan gedincə sən,

Kərpiclə örtülər qəbrimiz həmən.

Başqa qəbirlərçün torpağımızdan

Kərpic düzələcək, bunu düşün sən.

Qəlbin məhəbbətlə çırpınsın gərək,

Çalış inciməsin səndən bir ürək.

Dəyər yüz kəbəyə bir könül almaq!

Kəbəyə getməkçin bəsləmə dilək.

Pərgara bənzərik səninlə, ey yar!

Başımız ikidir, bir canımız var.

Əvvəl dairə tək nöqtələr keçib,

Sonra birləşirik, ey gözəl nigar.

Bilməsəm də əsla nədir ibadət,

Günahkar olmağı etsəm də adət,

Ümid kəsməmişəm kəramətindən;

Çünki doğruluğu etmişəm sənət.

O kimdir dünyada etməsin günah;

Günahsız bir insan yaşamaz əsla.

Mənim pisliyimə pislik edirsən.

Bəs bizim fərqimiz nədir, ay allah!

Cəhənnəmdən qorxan, cənnət axtaran

Əl çəkməz məsciddən, kəlisalardan.

Allahın sirrindən olan xəbərdar

Qəlbində bu toxumu əkməz heç zaman.

İlk günlər göylərdən axtardım qələm,

Axtardım lövh, mən həm cənnət, cəhənnəm.

Sonra müəllimim anlatdı mənə:

Səndədir lövh, qələm, cənnət, cəhənnəm.

Bir əlimdə qədəh, birində quran,

Gah haram insanam, gah halal insan.

Firuzə qübbənin ətəyində mən

Nə mütləq kafirəm, nə də müsəlman

Kitabı türkcə oxuduğuma görə tərcümə etmək zəhmətinə qatlanmadım. Qoy onu da bizim tərcüməçilər etsin))

Kitabdan:

“Zamanın iki yüzü var dedi kendi kendine Hayyam, iki boyutu; uzunluğunu güneşin seyri belirliyor, kalınlığını ise tutkular.”

“Şiirde bir kanun yoktur. Kendinden önce gelmiş hiçbir şeyi yadsımaz ve ardından gelenler tarafından da yadsınmaz, huzur içinde aşar geçer yüzyılları. Bunun için rubai yazıyorum.”

“Hiçbir şeye şaşırma, hakikatin de insanların da iki yüzü vardır.”

“Bedenlerimiz kelimelerimizin uzantısı olabilirler ancak, onların ne yerini alabilir ne de çürütebilirler onları.”

“Bizde erkekler savaşır, ama onlara kimlerle savaşacaklarını kadınlar söyler.”

“Günümüzde seyyahların hep acelesi var; telaş içinde, her ne pahasına olursa olsun diyerek geliyorlar, ama gelmek bir yolun sonuna varmak değil. İnsan her menzilde bir yere varır, her adımda gezegenimizin gizli kalmış bir yüzünü keşfedebilir, bunun için bakmak, istemek, inanmak, sevmek yeterli.”

"....Hayyam, yalnızdın sevgilinin yanında!

Şimdi gitti, artık ona sığınabilirsin."

"Derler ki, binli yılların başlarında çağı etkilemiş üç İranlı vardır: Dünyayı gözlemlemiş olan Ömer Hayyam, dünyaya hükmetmiş olan Nizamülmülk ve dünyayı titretmiş olan Hasan Sabbah."

''Var mı dünyada günah işlemeyen,söyle;

Yaşanır mı hiç günah işlemeden ,söyle;

Bana kötü deyip kötülük edeceksen,

Yüce Tanrı,ne farkın kalır benden,söyle.''

''Biz gerçekten bir kukla sahnesindeyiz:

Kuklacı Felek Usta,kuklalar da biz.

Oyuna çıkıyoruz birer,ikişer;

Bitti mi oyun,sandıktayız hepimiz.''