Nə oxudum?

Çox sevdiyim yazıçı E.M.Remarkın növbəti bir kitabını da sevərək oxudum. Nədənsə, bu aralar, hər oxuduğumda, baxdığım filmlərdə yəhudi məsələsi qarşıma çıxır. Bu kitabın da mövzusu Remarkın əksər kitabları kimi yenə də müharibə idi- İkinci dünya müharibəsi. Yəhudi olduqlarına görə Almaniyadan qaçan, başqa ölkələrə sığınan qaçqınların həyatından bəhs edir. Yəhudi qaçqınlar başqa ölkələrdə də rahat ola bilmirlər. Çoxunun pasportu, iş izni olmadığına görə ya başqa ölkələrdə həbs olunur, ya da ölkədən xaric olunurlar. Kitab 1941- ci ildə”Liebe Deinen Nächsten” adı ilə ingilis dilinə çevrilib və ABŞ-da çap olunub.

Remark müharibəni, insan ağrı-acısını, çəkdiyi əziyyətləri ən təbii yolla, mübaliğəsiz, bər-bəzəksiz oxuculara çatdırır. Əsərin əsas qəhrəmanları yarı yəhudi olduğu üçün təhsili yarımçıq qalıb Almaniyadan ayrı düşən 21 yaşlı Lüdviq Kern və I dünya müharibəsində iştirak edən təqaüdçü əsgər, nazilər tərəfindən işgəncələrə məruz qalan təxminən 40 yaşlarında Jozef Ştaynerdir. Kernin atası yəhudi, anası macardır. Anası öz ölkəsinə yerləşir. Atası ilə Kern isə didərgin düşüb bu ölkədən digərinə atlaya-atlaya ömür sürürlər. Ştayner isə arvadından ayrı düşüb.Almaniyada qalan həyat yoldaşını yenidən görmək arzusuyla yanıb-tutuşur. Bu ikili təsadüflərlə hər dəfə bir-birinə rast gəlir və Ştayner Kern və onun sevgilisi Ruta həqiqi bir atalıq edir. Onlara maddi və mənəvi cəhətdən böyük köməklik edir. Sonrada Ştayner arvadının xəstə olması ilə bağlı məktub alanda onun yanına Almaniyaya qayıdır. Və bu da onun ələ keçməsi və ölməsi ilə nəticələnir. Amma onun məhv olması ilə Kern və Rut qurtulmuş olurlar. Belə ki, təmizqəlbli Ştayner onlara böyük məbləğdə pul, Meksikaya bilet və orada iş iznini özündən “miras qoyur”.

“İnsanları seveceksin” əsərində pis insanlar da var. Bir-birini satan, son ümidi olan pulu oğurlayanlar və s. Amma bu əsərdə ən çox yaxşı insan nümunələrinə yer ayrılıb. Müharibə bu insanların insanlıqlarına,mərhəmətinə, insan sevgilərinə heç cürə toxuna bilməyib, əskinə, daha da gücləndirib. Kitab “müharibəyə rəğmən insanlıq ölməyib” şüarından doğub sanki.

•        «Hasta bir kadın iki kat sevilir. Çünkü hem kadındır, hems de çocuk.»

•        Açlık ve nereye başımızı sokabiliriz kaygusu, mültecinin savaşmak zorunda bulunduğu iki can düşmanıdır.

•        İnsan, kendi aşırılıkları içinde büyüktür» dedi. San'atta aşkta, aptallıklarında ve nefretlerinde, egoizminde ve hatta fedakârlıklarında bu hep böyledir. Fakat dünyadaki insanların en önemli kısmında noksan olan şey orta derecede bir iyilik duygusudur.

•        Para insanın müthiş ahlakını bozuyor. Parasızlık da aynı şeyi yapar.

•        Senin Ruth'un ha!.. Senin... Adeta inanamıyacağı geliyordu. Senin Ruth'un ha! Şuana kadar onun olan ne vardı? Nesi olmuştu? Yanında taşıdığı birkaç şişe, biraz sabun ve öteberiden başka nesi vardı ki! Şimdiyse bir insan koskocaman bir insan, ağzı ve simsiyah saçları, gözleri ve her şeyi ile bir insanona, ben seninim diyordu. Buna nasıl inanabilirdi!

•        Evet, neşe sabır ve hoşgörmenin yüzüstü bırakılmış kızıdır.

•        «Steiner, şimdi biz bizeyiz; yer yüzünde en korkunç şeyin ne olduğunu bilir misiniz diye sorsam, ne derdiniz? Aramızda kalsın, ben söyleyeyim; sonunda insanın her şeye alışması, azizim.» Takma gözlüğünü burnuna oturttu: «Hattâ hayranlık duyulan nesnelere bile!» Steiner: «Hattâ savaşa bile!» dedi. Hattâ acıya ve ölüme! On yılda dört karısını kaybeden birisini tanırım. Şimdi beşinci defa evlenmiştir. Bu kadıncağız da hastalanmağa başladı. Adamın, kılını kıpırdatmadan altıncı karıyı aramağa hazırlandığını söylersem, şaşmayın. Her şeye alışıyor.» «Sadece kendi ölümüne insan alışamıyor.»

•        İnsan özellikleriyle ne kadar fazla baş. başa kalırsa kendini o derece fazla iyi sanır.

•        Kuşku ve hoşgörü medeni insanın özellikleridir.

•        Tam zamanında içilecek bir siqara dünyanın bütün ideallerinden daha iyidir.

•        Cesaret gençliğin en güzel süsüdür.

•        İnsan çekinecek olursa, burnunu karıştırmak bile tehlikelidir.

•        İçki düşmanlığı bir yahudi adetidir. Fakat buna karşılık yahudiler kadını daha iyi anlarlar.

•        Çocuk öldürmek cinayettir, yetişmiş insanlar öldürmekse, milli onur gereğidir.

•        Steiner, yanında birisi öldüğü zaman bunu senin ruhun bile duymaz, demiş ve ilâve etmişti. «İşte dünyanın mutluluğu budur. Merhamet bir acı değil, başkasının felâketi karşısında duyduğumuz gizli bir sevinçtir. Kendi başımıza veya bir sevdiğimizin başına gelmediği için sevincimizden aldığımız rahat bir nefestir.»

Son illər oxuduğum əsərlər Türkiyə oxucusunun zövqünə hesablanır desəm, yanılmaram. Türkiyədə son dövrlər ən çox oxunan yazarlardan biri də Ayşe Kulindir. Mən də “görəsən, bu nə və necə yazır?” deyib, onun “Adı: Aylin” adlı avtobioqrafik romanını oxudum. Romanda cüzi dəyişiklikləri nəzərə almasaq, bütün yazılanlar yaşanmış, olmuş əhvalatlar, gerçək insanlardır.Bu, müəyyən qədər əsərin təsir gücünü artırır. Aylinin fırtınalı, enişli- yoxuşlu həyatı müəyyən qədər maraqlıdır. Məsələn, adətən, qadınlar mükəmməl bir həyat yoldaşı, hüzurlu ailə, uğurlu karyera arzulayırlar. Aylin əksər qadınların ömürboyu arzuladığını 4-5 il içində yaşayır və bitir. Sonra başqa macəralar, başqa sevgilər və evliliklər. Həyatında o qədər hadisələr olur ki, artıq əsərin yarısında mən oxucu yorulmuşdum, dayan demək keçirdi içimdən. Osmanlının son aristokratlarından sayılan Aylin Devrimel Radomisli Cates başqaları nə deyər, nə düşünər demədən həyatını istədiyi, arzuladığı kimi yaşayır, başqalarının 50- 60 ildə yaşaya bilmədiklərini bir neçə ildə yaşayır. Hər kəsi ovsunlayan, gah şahzadə ilə evlənib nağıl qəhrəmanına çevrilir, gah əsl tələbə həyatına köklənib bir fiziklə ailə qurur, gah bir səfirin arxasıyca dünyanı qarış-qarış gəzmə eşqinə düşür, gah da sevdiyi, ondan uşağı olsun deyə dinini dəyişdirən, yəhudi olan bu türk qadını birdən-birə uğrulu nikahdan bezən biri olur. Macəraları çoxdur, dediyim kimi, o qədərdir ki, adam bu işıq surətli qadına dur demək istəyir. Amma bu macəra dolu həyatı heç kəsin gözləmədiyi bir zaman, müəmmalı şəkildə sonlanır. Onun niyə öldüyü sirri də özü ilə bərabər dəfn olunur.

Çoxlarının sevərək oxuduğu bu romanı mən elə də bəyənmədim. 10 ballıq şkala ilə bu kitaba 3 verdim. Amma Ayşe Kulini dəyərləndirmək üçün onun növbəti kitablarını oxumağı planlaşdırıram. 

Jose Mauro de Vasconcelosun Şəkər portağalı kitabından da bir neçə kəlmə yazmaq istəyirəm. Bəli, yazarın adı güclə yadımda qalıb. Amma kitabı bəyəndim. Bu kitaba türk kitabqurdlarının bloqlarında tez-tez rast gəlirdim, ağızdolusu tərifləyirdilər.Jose Mauro braziliyalı yazardır. Heç vaxt adını eşitməmişdim. Google baba bir az köməyimə çatdı. Bu kitabı 12 günə yazıb. Amma özünün qeyd etdiyinə görə, 20 ildən çox bu əhvalatları ürəyində daşıyıbmış. Bəlkə də yazıçı öz uşaqlığını yazıb. Kitab, əsasən, uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Amma böyüklərə təsirsiz ötüşmür. “Şeker portağalı”nın davamı kimi “Güneşi uyandıralım” və “Delifişek” də yazılıb. Kitab mənə bir az “Balaca şahzadə”ni və heç cür əlaqələndirə bilməsəm də, “Balaca qara balıq”ı xatırlatdı. 5 yaşlı dəcəl, amma yaşından çox dərk edən, duyan, öz-özünə oxuma-yazma öyrənən və içində mahnı oxuyan bir quşun var olduğuna inanan Zezenin həyatından bəhs edir. Zezenin bir neçə bacı və qardaşı olan böyük və çox kasıb bir ailəsi var. Bu kasıbçılığı balaca uşaq içdən-içə dərk edir, Yeni ildə onun ayaqqabılarının həmişə boş qalmasına çox üzülür. Zeze bir az dəcəl uşaqdır, amma dəcəlliyindən qat-qat çox döyülür. Hətta bir dəfə atası onu ölümünə döyür və bundan sonra balaca uşaq ölməyə qərar verir. Amma atası yaşda yeni bir dost tapanda və bu insanın onu ürəkdən sevməsini biləndə ölmək fikrindən daşınır. Zezenin balaca bir portağal ağacı olur və o, bütün sirlərini bu ağacla bölüşür. Ona elə gəlir ki, ağac da onunla danışır. Kitab Zezenin çox sevdiyi, atası yerinə qoyduğu Portuganın ölümü, uşağın bu xəbərdən sonra şok keçirib uzun müddət yatağa düşməsi və yenidən həyata qayıtması ilə sonlanır.

".....babanı mı öldüreceksin? 'Evet, yapacağım bunu. Başladım bile. Öldürmek, Buck Jones'un tabancasını alıp güm diye patlatmak değil! Hayır. Onu yüreğimde öldüreceğim, artık sevmeyerek...Ve bir gün büsbütün ölecek."

"...Yiyecek bir şeyler götürürüz. En çok ne istersin? 'Her şeyi severim. Evde yiyecek bir şey bulduğumuz zaman sevmeyi öğrendik."

"Acı insanın birlikte ölmesi gereken şeydi."

“Her şeye “karşı” duran, “karşı” çıkan, “karşı” olan bir adam… Aylak Adam… Bir adı bile yok. “C.” diyor Yusuf Atılgan kısaca.

İnsan her şeye bunca “karşı”yken kendine de “karşı” olmadan nasıl sürdürebilir bir “karşı” yaşamı? C., sıradanlığa, tekdüzeliğe, alışılmışın kolaylığına hiç mi hiç katlanamıyor. Hem farklıyı, hem doğru olanı arıyor. Çabasının boşuna olduğunun da farkında üstelik.

Zor bir karakter, zor bir yaşam, yalın bir roman…”

Kitabın arxasında yazılan bu sözlər oxumağa başlayacağın bu kitab, bu xarakter haqqında çox söz deyir, amma həm də onu gizlədir.Yusuf Atılganın “Aylak adam”ı haqqında geniş təsvirlərə yer vermək istəmirəm. Hər oxucu bir başqa cür anlaya, dəyərləndirə və ya anlamaya bilər. Sadəcə əsərdən seçdiyim cümlələri yazacağam, diqqətini çəkənlər oxuya bilər. Amma onu qeyd edim ki, bu kitabın Türkiyədə yaxşı reklamı getsə də, çox sevilib təriflənsə də, hər oxucu bəyənməz. Əsasən, yeni kitab oxumağa  başlayanlar, barmaqla sayılacaq qədər kitab oxuyanlar, romantik, detektiv kitab həvəskarları boş yerə vaxtını itirib bunu oxumasınlar, onsuz da, oxuyandan sonra dodaq büzəcəklər və ya kitabı yarımçıq saxlayarlar. Bu istisnaya daxil olmayanlar oxuya bilər. Çox fərqli romandır. “Aylak adam”la bu ayın və bu ilin son kitabını tamamladım. Yeni ildə daha çox kitab oxumaq diləyilə J

“Günlerin adı, sürelerince yaşanılan olayların değerine göre değişebilir. Bugün, şimdilik -paltosunu ilk çıkardığı gündü- Sonra Güler’i ilk gördüğü gün olacaktı.”

”Sevmek! Kelimelere herkes kendine göre bir anlam, bir değer veriyor galiba. Bu değerler aynı olmadıkça iki kişi iki ayrı dil konuşuyorlarmış gibi olmuyor mu?

”Dünyada gereğinden çok kadın vardı ama yalnız bir teki yoktu.”

“- Senin aradığın kadın dünyada yok, dedi.

- Var! O olmasaydı ben olmazdım. Bu şehirde yaşıyor. Bir gün bulucam onu. “

"Siz anlanamaz, sen anlanır. Bazı kitaplarda sizi seviyorum'u okuyunca gülerim. Sanki siz sevilebilirmiş! Sen sevilir, değil mi?"

"Belki de insanlar kendi kendilerini düşünmek, hayaller kurmak için yeteri kadar yalnız kalamadıklarından anlayışsız oluyorlardı."

 "İki insan ayrılırken birbirlerinde bir şeyler bırakıyorlardı."

“Ya insanlar? Onların yaşamasında her şey ayrıntı. Önemli olan yemek değil, yenecek yemeğin çeşididir; giysi değil, giysinin çeşidi; ayakkabının çeşidi. Günlerin adı bile... Belli günlerde belli yaşamları vardır. Pazar günleri pazarlık yaşamalarını kuşanırlar, çarşambaları çarşambalık! Hep ayrıntılar! Paranın sayısı gibi. Güler'in mavi gözlü oluşu gibi”

“Analar kızlarının kadın olduklarını çok geç fark ederlerdi”

“Evlenen iki kişinin gitgide sevgilerini yitirmelerinin baş sebebini aynı yatakta uyumalarında görürdü. Uykuda başına buyruk yaşayan insane bedeninin kendini koyvermişliği, horlaması, yellenmesi, hepsinden çok o biteviye uyku soluması, kişinin bu bedende aramaktan hoşlanacağı gizlerin değerini düşürürdü.”

“İnsanları yalan söyledikleri zaman dinlemeyi severim. Olmak istedikleri, olmadıkları “kişi”yi anlatırlar.

“Fotoğrafları sevmem” demişti.”insanın hayalini sınırlarlar.Hep kendilerini  düşünmeye zorlarlar bizi”

“Kadınların neden evlendiklerini anlıyorum: Yalnız kalabilmek için”.

“Dünyada hepimiz sallantılı, korkuluksuz bir köprüde yürür gibiyiz. Tutunacak bir şey olmadı mı insan yuvarlanır. Tramvaylardaki tutamaklar gibi. Uzanır tutunurlar. Kimi zenginliğine tutunur; kimi müdürlüğüne; kimi işine, sanatına. Çocuklarına tutunanlar vardır. Herkes kendi tutamağının en iyi, en yüksek olduğuna inanır. Gülünçlüğünü fark etmez.”

“İnsanın adı onunla en az ilgili olan yanıdır. Doğar doğmaz, o bilmeden başkaları veriyor. Ama yapışıp kalıyor ona. Onsuz olamıyor.”

“"Görürsünüz adam olmayacak bu çocuk." derdi. Konuşmazdım. Sevinirdim. Babam adamsa ben olmayacaktım.”

“Sustu. Konuşmak gereksizdi. Bundan sonra kimseye ondan söz etmeyecekti. Biliyordu; anlamazlardı.”