Zülfü Livanelidən "Serenad". 60 illik sevgi, dənizdəki məzarlıq, krım türklərinin faciəsi

Son vaxtlar oxuduğum ən təsirli, maraqlı və hər kəsə tövsiyə edəcəyim bir  kitab da oldu: Zülfü Livanelinin “Serenad”ı. “Mutluluk” əsərindən sonra Zülfü Livanelini bir yazıçı kimi bəyənmişdim, bu kitab isə onu sevməmə səbəb oldu.İçimdə bir hiss var ki, yazıçının ən yaxşı əsəri elə budur. Amma Zülfü Livanelini oxumağa davam edəcəyəm.Sırada yəqin ki, “Kardeşimin hikayesi” olacaq.

Bu əsər həm ağlatdı məni, həm çox təsirləndirdi, üzümdə təbəssüm də yaratdı, bəzi qəhrəmanları qucaqlatdı da mənə. Amma ən əsası, tarixin tozlu rəflərinə qaldırılmış hadisələri öyrənməmə, yeni- yeni bilgilərlə tanış olmama imkan yaratdı. 484 səhifəlik bir kitabı 2 günə oxudum, amma təsiri çox- çox qalıcı olacaq.

Kitab Maya Duran adlı bir xanımın dilindən yazılır. Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə yəhudilərə qarşı soyqırım, Almaniyanın onurğa  sütunu olan bir qrup yəhudi elm adamının Atatürkün dəvətilə İstanbul Universitetinə gəlmələri, universiteti qərb yönündə qurmaları, yeni- yeni fakültələrin açılmasından söhbət açılır. Bütün bu hadisələrdən 87 yaşlı Harvard universitetinin çox məşhur professoru alman əsilli amerikalı Maximilian Wagnerin universitetə təşrif buyurmasından sonra bəhs olunur. İllər sonra İstanbula gələn professor 60 illik sevgisini, burada yaşadığı illəri ölümünə bir neçə ay qalmış daha yaxından, daha içtən xatırlamaq istəyir. Daha sonra Srtuma adlı gəmidən bəhs olunur. 1941- ci ilin dekabrın 12- də Rumıniyanın Konstansa limanından 773 yəhudi qaçqın böyük məbləğdə bilet alıb Hitler zülmündən qaçmağa çalışırlar. Çox baha satılan biletlərə rəğmən, Struma yük daşıyan, yalnız 150 nəfərlik olan, bir tualeti, yetərli ərzağı olmayan  yük daşıyan, çox köhnə bir gəmi idi. Amma aldadılan yəhudilərin başqa şansı yox idi. Bu gəmi ilə Fələstinə üz tuturlar. Amma Türkiyə sahillərinə yaxınlaşan gəminin Fələstinə getməsinə ingilislər icazə vermirlər. Türkiyə hökuməti isə bu ölkələrlə münasibətini  korlamamaq üçün gəmidən heç kəsin quruya ayaq basmasına izn vermir. Professorun sevimli həyat yoldaşı yəhudi Nadia da bu gəmidədir. Professor onu oradan xilas etmə yönündəki bütün cəhdləri nəticəsiz qalır. 69 gün suda qalan gəmi fevralın 24- ündə Sovetin SC-213 sualtı gəmisi tərəfindən batırılır. 773 insandan təkcə 2 nəfər sağ qurtula bilir. (Bunlar 16 yaşlı David Stolair  və gəminin 2- ci kapitanı olur. Gecə dənizin buzlu sularında soyuqdan donmamaq üçün bir-birini şapalaqlayırlar. Amma kapitan dözməyib ölür, gənc oğlan isə biləklərini kəsmək istəyəndə donmuş əlləri buna mane olur və səhəri balıqçılar tərəfindən xilas olunur. Uzun illər İsraildə sağlam və xoş bir həyat keçirən David  yaxın illərdə vəfat edib. ) Bundan sonra gözləri qarşısında partlayan gəminin, arvadının ölümünün şokunu yaşayan Wagner böyük sarsıntı keçirir və casus kimi Türkiyədən xaric olunur. O vaxtdan bu sevgini də, bu cinayəti də Türkiyədən çox-çox uzağa- Amerikaya daşıyır professor. Qara dəniz isə qaçqın yəhudilər üçün dəniz məzarı olur..

Kitabda bəhs olunan daha bir faciə isə Mavi alayla bağlıdır. İkinci dünya müharibəsində Stalin zülmü altında inləyən,onun  ordusunda döyüşən, daha sonra Türkiyə hökumətinin təhriki ilə almanların tərəfinə keçən Krım türklərinin faciəsi.. Almanların müharibədə məğlub olması ilə Krım türkləri Avstriyaya qaçırlar, daha sonra isə ingilislər tərəfindən əsir alınıb Rusiyaya təhvil verilir. Rusların əlində ölməkdənsə, əcəli ilə ölməyi üstün tutan 7 min krım türkündən 3 mini Drau çayına atlayıb intihar edirlər. Digərləri isə vagonlarla türk zəbitlərinin müşayiətilə Rusiyaya göndərilir. Qatar Türkiyədən keçəndə krım türkləri eyni qandan olan türklərin onları qurtaracağını ümid edirlər. Amma yenə də türklər başqa ölkə ilə münasibətləri korlamamaq üçün qardaşlarını ölümə sürükləyirlər. Krım türklərinin bir qismi Qars yaxınlığındakı Kızıl Çakçak gölünə atlayıb intihar edir, digərləri isə elə türklərin gözləri qarşısında ruslar tərəfindən güllələnir.

Maya Duranın nənəsi ( anasının anası) də o güllələnməyə məhkum olunanlardan olub, lakin göldə intihar etmək istəyəndə oradakı türk əsgəri tərəfindən xilas olunur. Əsgər onun Maya adını Ayşeylə dəyişir və evlənir.

Maya Duranın digər nənəsi isə bir erməni qızı olur, 1915- ci ildə Anadoluda baş verən hadisələr zamanı  ailəsi sürgünə göndəriləndə uşaqlarını gizlicə türk qonşularına əmanət edir. Sonradan bu qızın  Mari adı Semahatla dəyişdirilərək müsəlman bir qız kimi türk ailəsində böyüyür.

Mavi Alay, batırılan Struma gəmisi kimi çoxlarının xəbərsiz olduğu real hadisələr, insanlıq dramı, insanın insana zülmü, illərlə gizlədilən bu acı tarixi hadisələr sarsıdıcı böyük bir sevgi hekayəsinin müşayiətində nəql olunur. Daha çoxunu duymaq, daha çox bilgilənmək, II dünya müharibəsi illərində tarixin qaranlıq küçələrinə az da olsa işıq tutmaq üçün kitabı oxumanızı məsləhət görürəm. Xoş mütaliələr.

““Bu dünyada sana kötülük yapmak isteyen insanlar çıkacak karşına, ama unutma ki iyilik yapmak isteyenler de çıkacak. Kimi insanın yüreği karanlık, kimininki aydınlıktır. Geceyle gündüz gibi! Dünyanın kötülerle dolu olduğunu düşünüp küsme, herkesin iyi olduğunu düşünüp hayal kırıklığına uğrama! Kendini koru kızım, insanlara karşı kendini koru!”

“Bir gün dediklerimi değil, demek istediklerimi anlayacak bir erkek çıkmayacak mı karşıma! Hava kötü dediğimde sadece havadan söz etmediğimi anlamak bu kadar zor mu? İlle de, ben bu hayattan bıktım, türünde sözler mi etmeliyim?İşim çok dediğimde, bana sahip çıkacak bir erkeğe ihtiyaç duyduğumu anlayacak biri... Yanımda olmanı istiyorum diyemediğim için bu yağmur içimi ıslatıyor dediğimi nasıl anlamaz? Düpedüz, sarıl bana dedikten sonra, sarılmanın ne anlamı kalır! Olmayacak duaya âmin deme duygusunu yaşıyorum sürekli.”

"Hepimiz içimizde, gizli, nazik davranışlarla üstü örtülen ama bir tehdit algıladığımız zaman hemen o keskin dişleriyle ortaya çıkan bir timsah taşıyoruz."

"Acaba yoksullar zenginlerden daha mı çok hastalanıyorlardı, yoksa nüfusları daha çok olduğu için mi hastaneleri dolduruyorlardı?"

"Çünkü halk ancak örgütlü olduğu zaman etkili olabilir. Yoksa tek tek insanlar, zorbalık karşısında sinerler."

“Çünkü ancak hikayesi anlatılan insanlar var oluyordu”

“Bir kız çocuğunun büyümesi ne zaman biter acaba? İlk âdet gördüğünde mi, 18 yaşını doldurunca mı, evlenince mi, saçına ilk ak düşünce mi? Bence hiçbiri değil. Bir kız çocuğu büyümez, kaç yaşına gelirse gelsin asla büyümüş gibi hissetmez kendini. Son nefesini içi arzularla, heyecanlarla dolu bir kız olarak verir. Ama değişim yaşar. Hayat o kızı sürekli değiştirir ve bu değişimlerin hiç şaşmayan bir aktörü vardır: Bir erkek.”

“Aşkla ölüm bir-birinin düşmanıdır”

“Adil olanın peşinden gidilmesi doğrudur, en güçlünün peşinden gidilmesi ise kaçınılmazdır.

Gücü olmayan adalet acizdir; adaleti olmayan güç ise zalim. Gücü olmayan adalete mutlaka bir karşı çıkan olur, çünkü kötü insanlar her zaman vardır. Adaleti olmayan güç ise töhmet altında kalır. Demek ki adalet ile gücü bir araya getirmek gerek; bunu yapabilmek için de adil

olanın güçlü, güçlü olanın ise adil olması gerekir.”

“Bana bir gün İlyas-ı Habır isimli bir Mardinlinin hikâyesini anlatmıştı.

İlyas’ın Roma’da bir restoranda çalışan akrabaları varmış. Onları ziyarete gitmiş. Akrabaları her gün çalışmaya gidince o da sokağa çıkıyor, Roma’da bilmediği yollarda dolaşıp duruyormuş. Bir gün

yolu park gibi nefis bir yere düşmüş. Orada çiçekler, ağaçlar, göller arasında gezmeye başlayınca gözüne birtakım mezarlar çarpmış.

Mezarlar birer mutluluk tablosu gibi mermer heykellerle, binbir renkli çiçekle süslüymüş. Ama mermerlerin üzerindeki yazıları görünce çok şaşırmış. Çünkü kiminin üstünde 21 gün, kiminin 34 gün,

kiminin 17 gün yaşadıkları yazılıymış. O dili bilmese de, mezar taşlarının üzerindeki sayıların bunu gösterdiğini anlamış. Mezarların boyları da bebek mezarı olamayacak kadar uzunmuş. Bu işe hayret

etmiş, bir anlam verememiş, İtalyancası olmadığı için parkın bekçisine de soramamış. Evde akrabalarına anlatmış, izin gününde beraber o parka gidip bu işin sırrını çözmelerini rica

etmiş. Bir tatil günü hep beraber gitmişler, parkta bekçiyi bulmuşlar, ona mezarlarda yazılı günlerin sırrını

sormuşlar. Bekçi, “Burası özel bir mezarlıktır” demiş. “Buraya gömülen insanlar mezar taşlarının üstüne gerçek yaşlarını değil, hayatta mutlu oldukları günleri yazarlar. Kimi 21 gün mutlu olmuş, kimi 37 gün. 52’yi geçen çıkmadı daha.” Bekçiye teşekkür edip ayrılmışlar. İlyas bir süre sonra Mardin’e dönmüş. Uzun bir ömür sürmüş, sonra bir gün hastalanmış. Ölüm döşeğinde oğullarını başına toplamış ve demiş ki:“Size bir vasiyetim var. Mezar taşıma aynen şöyle yazacaksınız: İlyas-ı Habır bitti / Anasından doğru kabre gitti.”.

““Gazali Bağdat’taki eğitimini tamamladıktan sonra bir kervanla Tus şehrine dönüyor. Ama yolda kervanı haramiler soyuyor ve herkesin altınını, gümüşünü alıyorlar. Gazali’nin de bir tek torbası var. Torba da gidiyor. Herkes kaderine razı olmuşken Gazali haramileri aramaya başlıyor. Aylarca aradıktan sonra haramilerin saklandığı mağarayı buluyor ve torbasını geri istiyor. Nöbetçiler bu deli çocuğu öldürmeye hazırlanırken Haramibaşı gürültüleri duyuyor ve neler olduğunu soruyor. Bir deli oğlanın geldiğini ve torbam da torbam diye tutturduğunu söylüyorlar. Haramibaşı ‘Gönderin şu çocuğu bana’ diyor. Sonra ona ‘Evladım, herkesin servetini aldık, ses çıkaran olmadı. Senin torbanda bunlardan daha kıymetli ne olabilir ki canını tehlikeye atıp buralara geldin?’ diye soruyor. Gazali ‘Benim yüküm onlardan daha değerli’ diyor. ‘Çünkü içinde Bağdat’taki hocamın ders notları vardı.’ Haramibaşı adamlarına ‘Verin şu çocuğun torbasını’ diye emrediyor. ‘Karnını doyurup yola çıkarın.’ Sonra da Gazali’ye dönüyor. ‘Ders notlarını iade ediyorum delikanlı,’ diyor, ‘ama âlim olmak istiyorsan bir şeyi hiç unutma.’ Gazali ‘Nedir o?’ diye soruyor. Haramibaşı diyor ki: ‘Senden çalınabilen bilgi, senin bilgin değildir.’ ”